Λογική, διανόηση τζιαι το παράδειγμα του κ. Σποκ

Επειδή υπάρχει κίνδυνος παρερμηνειών, να αρχίσω την ανάρτηση αντιστοιχίζοντας τη λέξη "διανόηση" στην αγγλική λέξη "reason" τζιαι τη "λογική" φυσικά στο "logic". Φαίνονται τζιαι είναι συνώνυμες αλλά η πηγή της σημερινής ανάρτησης πιθανώς να καταδείξει τζιαι το που εν διαφορετικές.

Να αναφέρω ότι η σημερινή ανάρτηση μπορεί κάλλιστα να συσχετιστεί με θκιό άλλες αναρτήσεις μου, μιαν παλιάν (μα ήνταλως έγραφα έτσι σκέδιον τότε;) τζιαι μιαν πιο πρόσφατην. Έννεν απαραίτητον να τες δείτε, αλλά αν θα τες δείτε προτείνω να το πράξετε μετά που εννά θκιαβάσετε τη σημερινήν.

Αντί για ανάπτυξη κάποιου δικού μου κειμένου, επιλέγω να μεταφέρω, μεταφρασμένο στα ελληνικά έναν άρθρο στο οποίον έδωκα πάνω εχτές στο πλαίσιο μιας συζήτησης σε έναν άλλον ιστολόγιον. Να πω ότι παραθέτω το τζιαι εμπήκα στον κόπον να το μεταφράσω γιατί θεωρώ το εξαιρετικά ενδιαφέρον, χωρίς απαραίτητα να ενστερνίζομαι ότι αναπτύσσει τζιαι υποστηρίζει ο συγγραφέας. Επίσης, γουστάρω πάρα πολλά να συζητώ τζιαι να διαλογίζομαι χρησιμοποιώντας παραδείγματα που ταινίες:

"Η έλλειψη λογικής του Spock: “Οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν τις ανάγκες των λίγων" 

(The Needs of the Many Outweigh the Needs of the Few)

Posted by Ari Armstrong, 12/09/2013

...Στην ταινία "The Wrath of Khan (1982)", ο Spock λέει, “Η λογική υπαγορεύει ξεκάθαρα ότι οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν τις ανάγκες των λίγων.” Ο Captain Kirk απαντά, “Ή του ενός.” Η στιχομυθία θέτει μια σημαντική σκηνή κοντά στο τέλος της ταινίας.

Με το διαστημόπλοιο Enterprise σε άμεσο κίνδυνο καταστροφής, ο Spock μπαίνει σε ένα θάλαμο με υψηλή ραδιενέργεια για να επισκευάσει το σύστημα προώθησης του σκάφους ώστε το πλήρωμα να διαφύγει με ασφάλεια από τον κίνδυνο. Ο Spock πεθαίνει λίγο μετά, και, με τις τελευταίες του ανάσες, λέει στον Kirk, “Μην θλίβεσαι, ναύαρχε. Είναι λογικό. Οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν.......". Ο Kirk συμπληρώνει, “Τις ανάγκες των λίγων.” Ο Spock απαντά, “Ή του ενός.”

Στην επόμενη ταινία, "The Search for Spock" (1984), το πλήρωμα του Enterprise ανακαλύπτει ότι ο Spock δεν είναι πραγματικά νεκρός, ότι το σώμα του και η ψυχή του επιζούν ξεχωριστά, και ότι είναι δυνατόν να τα επανενώσουν - κάτι που το πλήρωμα προσπαθεί να κάνει. Αφού επανέρχεται, ο Spock ρωτά τον Kirk γιατί τον έσωσε το πλήρωμα. Ο Kirk απαντά, “Διότι οι ανάγκες του ενός ξεπερνούν τις ανάγκες των πολλών.” Αυτό είναι, όπως θα έλεγε και ο ίδιος ο Spock, μια συναρπαστική αντιστροφή του μηνύματος από την προηγούμενη ταινία.

Πως μπορούν αυτές οι ιδέες να εξισορροπηθούν;

Βρίσκουμε μια απάντηση στην επόμενη ταινία, "The Voyage Home" (1986). Στην αρχή της ταινίας, η μητέρα του Spock, που είναι άνθρωπος (ο πατέρας του είναι Βολκάνιος), τον ρωτά κατά πόσον πιστεύει ακόμα, πως σύμφωνα με τη λογική, οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν αυτές των λίγων. Απαντά ναι. Αυτή του λέει, "Τότε είσαι εδώ από ένα λάθος - οι φίλοι σου εγκατέλειψαν το μέλλον τους για να σε διασώσουν.” (Το πλήρωμα είχε παραβεί το νόμο και είχε διαφύγει αυτού για να σώσει το Spock.) Ο Spock λέει τότε ότι οι άνθρωποι είναι κάποτε παράλογοι και η μητέρα του απαντά πως , “Είναι, όντως!”

Αργότερα στην ταινία, όταν το μέλος του πληρώματος Chekov κινδυνεύει, ο Spock επιμένει να τον σώσει το υπόλοιπο πλήρωμα, ακόμα και με κίνδυνο να αποτύχει η κρίσιμη αποστολή του πληρώματος για διάσωση της Γης. Ο Kirk ρωτά, “Είναι αυτό λογικό;". Ο Spock απαντά, “Όχι, αλλά είναι ανθρώπινο". Παρόλο που ο Spock επαναβεβαιώνει τον ισχυρισμό ότι οι ανάγκες των πολλών λογικά ξεπερνούν τις ανάγκες των λίγων, υποβάλλει ότι κάποτε πρέπει να κάνουμε την "ανθρώπινη" επιλογή, όχι τη "λογική" επιλογή, βάζοντας πρώτες τις ανάγκες των λίγων (ή του ενός).

Έτσι ο Spock, ο Kirk, και η μητέρα του Spock έχουν επικυρώσει την ιδέα ότι η "λογική" συμπεριφορά και η "ανθρώπινη" συμπεριφορά μπορεί να βρίσκονται σε αντιπαράθεση - και πως η "λογική" συμπεριφορά είναι η απόδοση προτεραιότητας στις ανάγκες των πολλών. Αυτή είναι η φερόμενη εξισορρόπηση των προφανώς αντικρουόμενων ιδεών με τις οποίες αρχίσαμε.

Αλλά αυτό λογικά δεν εξισορροπείται καθόλου.

Στη λογική, (α) δεν μπορεί να υπάρχει διάσταση ανάμεσα στη λογική και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Και (β), όπως ανακάλυψε και εξήγησε η Ayn Rand, οι ανάγκες του ατόμου είναι αυτές που δημιουργούν την ανάγκη και την πιθανότητα της κρίσης αξιών από μιας αρχής.

Η ικανότητα μας στη χρήση της λογικής, να ενσωματώσουμε τα τεκμήρια των αισθήσεων μας κατά ένα μη αντικρουόμενο τρόπο, είναι μέρος της διανοητικής μας δυνατότητας - αυτής της ίδιας της δυνατότητας που μας καθιστά ανθρώπους. Προφανώς, έχουμε και τη δυνατότητα να είμαστε παράλογοι, αλλά αυτό συμβαίνει ακριβώς γιατί οι διανοητικές μας δυνατότητες περιλαμβάνουν και τη βούληση (volition), τη δύναμη να επιλέξουμε να σκεφτούμε ή να μην σκεφτούμε. Έχουμε επίσης τη δυνατότητα να νιώσουμε συναισθήματα, τα οποία είναι αυτόματες αντιδράσεις στις εμπειρίες μας σε σχέση με τις αξίες μας. (Διάφορα άλλα είδη έχουν επίσης δυνατότητες συναισθημάτων, αλλά οι αξίες μας είναι επιλογές, έτσι ακόμα και στο επίπεδο αυτό είμαστε αρκετά διαφορετικοί).

Τα συναισθήματα μας, αν και αληθινά και σημαντικά, δεν είναι ένα μέσο γνώσης. Είναι αυτόματες αντιδράσεις σε εμπειρίες σε σχέση με τις καθορισμένες αξίες μας. Τα μέσα γνώσης μας είναι η διανόηση, η χρήση της παρατήρησης και η λογική.

Σε σχέση με το παράδειγμα του Star Trek, ο λόγος που ο Kirk ήταν σωστός στο να βοηθήσει τον Spock δεν είναι διότι πράττοντας το γινόταν "ανθρώπινος" και όχι "λογικός". Μάλλον, ήταν σωστός στο να βοηθήσει τον Spock διότι, δεδομένης της τεράστιας αξίας που κατείχε ο Spock για τον Kirk, τόσο ως φίλος όσο και ως συνάδελφος, και δεδομένης της εφικτότητας της αποστολής βοήθειας προς τον Spock, η παροχή αυτής της βοήθειας ήταν λογική, άρα και ανθρώπινη επιλογή.

Στην περίπτωση αυτή, οι συναισθηματικοί δεσμοί του Kirk με το Spock ευθυγραμμίζονται με την λογική αποτίμηση της αξίας του Spock για τον ίδιο. Είναι πιθανόν οι αξίες ενός ατόμου να βρίσκονται σε αντίθεση με την λογική του κρίση, αλλά σε τέτοιες περιπτώσεις η λογική του κρίση παραμένει το μέσο γνώσης, και τα συναισθήματα του πρέπει να παραμεριστούν έως ότου αναλογιστεί τις αξίες του και τις ευθυγραμμίσει με τη λογική αποτίμηση του για τα γεγονότα.

Εφόσον διακρίνουμε τη σχέση και τη δυνητική αρμονία ανάμεσα στη διανόηση και το συναίσθημα, μπορούμε να δούμε ότι ο ισχυρισμός του Spock ότι το να είναι κάποιος λογικός μπορεί να βρίσκεται σε αντιπαράθεση με το να είναι ανθρώπινος δεν βγάζει νόημα.

Τι γίνεται με τον ισχυρισμό του Spock, “Η λογική υπαγορεύει σαφώς ότι οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν τις ανάγκες των λίγων"; Η λογική απαιτεί όπως κατατεθούν τεκμήρια προς υποστήριξη του ισχυρισμού αυτού - αλλά ο Spock δεν προσφέρει κανένα τεκμήριο προς υποστήριξη του ισχυρισμού του. Απλά τον διατυπώνει. Ποιοι "πολλοί"; Ποιοι "λίγοι"; "Ξεπερνούν" σε ποια κλίμακα; Για ποιο σκοπό; Για ποιου το όφελος; Γιατί είναι το δικό "του" ή το δικό τους το "σωστό όφελος"; Ο Spock δεν απαντά σε τέτοιες ερωτήσεις. Απλά συμπεραίνει ότι η λογική υπαγορεύει σαφώς το δικό του συμπέρασμα. Αλλά αυτό δεν ισχύει.

Απέχοντας αρκετά από το να αποτελεί μια έκφραση λογικής, ο ισχυρισμός του Spock πως οι ανάγκες των πολλών ξεπερνούν τις ανάγκες των λίγων είναι μια αυθαίρετη διατύπωση και μια επαναδιατύπωση της αβάσιμης ηθικής θεωρίας του Ωφελιμισμού (utilitarianism), η οποία δηλώνει ότι κάθε άτομο πρέπει να δρα προς εξυπηρέτηση του κοινού καλού για το μεγαλύτερο αριθμό.

Το τι υπαγορεύει πραγματικά η λογική είναι ότι αν οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν και να επιτύχουν την ευτυχία, πρέπει να αναγνωρίσουν και να επιδιώξουν τις αξίες που καθιστούν αυτούς τους στόχους εφικτούς. Όπως καταδεικνύει η Ayn Rand, η ζωή καθιστά τις αξίες δυνατές και αναγκαίες. Έχουμε ανάγκη να φάμε - για να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. Έχουμε ανάγκη να φορούμε προστατευτικό ρουχισμό και να βρούμε καταφύγιο - για να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. Έχουμε ανάγκη να επιδιώξουμε μια παραγωγική καριέρα που αποφέρει αγαθά και υπηρεσίες - για να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. Η αρχή αυτή επαληθεύεται επίσης στις πλείστες σύνθετες περιπτώσεις. Έχουμε ανάγκη να χτίσουμε φιλίες για να κερδίσουμε μια ευρεία ποικιλία διανοητικών, ψυχολογικών και υλικών ωφελημάτων - ώστε να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. Έχουμε ανάγκη από την τέχνη για να δούμε τις αξίες μας σε στέρεη μορφή - ώστε να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. Το μοτίβο διατηρείται για όλες τις αξίες μας. Λογικά, ο υπέρτατος λόγος για να επιδιώξουμε κάθε αξία είναι για να ζήσουμε και να ευημερήσουμε. (Rand’s essay “The Objectivist Ethics”).

Πως εφαρμόζεται αυτή η αρχή στα παραδείγματα του Star Trek; Στην περίπτωση της επικίνδυνης αποστολής διάσωσης του Spock από τον Kirk, ο δεύτερος συμπεραίνει λογικά ότι, δεδομένου του πλήρους πλαισίου των αξιών του, η διάσωση του αγαπητού του φίλου αξίζει τον σχετικό κίνδυνο.

Πως αντίστοιχα μπορούμε να μεταφράσουμε τις τελευταίες ενέργειες του Spock στην ταινία The Wrath of Khan?  Θυσιάζει όντως τη ζωή και τις αξίες του για να σώσει τις ανάγκες των πολλών; Όχι. Ο Khan, πετώντας ένα μισοκατεστραμμένο διαστημόπλοιο, πυροδοτεί μια συσκευή η οποία σύντομα θα προκαλέσει μια τεράστια έκρηξη, η οποία θα καταστρέψει το δικό του σκάφος αλλά και το Enterprise με ολόκληρο το πλήρωμα του. Ο πλοίαρχος Kirk λέει στον αρχιμηχανικό του, “Scotty, χρειάζομαι υπερταχύτητα σε τρία λεπτά αλλιώς είμαστε όλοι νεκροί.” Στο σημείο αυτό ο Spock αφήνει τη γέφυρα, πάει στο μηχανοστάσιο, και μπαίνει σε ένα δωμάτιο γεμάτο με ραδιενέργεια για να επισκευάσει τον κινητήρα του σκάφους. Ως αποτέλεσμα των ενεργειών του Spock, το Enterprise διαφεύγει της έκρηξης - αλλά ο Spock “πεθαίνει.”

Ο Spock όντως λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες των φίλων και συναδέλφων του προχωρώντας σε αυτή την κίνηση. Αλλά δεν συνεπάγεται αυτό με θυσία της ζωής ή των αξιών του. Η μόνη εναλλακτική του επιλογή είναι να πεθάνει έτσι κι αλλιώς με το διαστημόπλοιο. Αντί να πεθάνει, αυτός και όλοι του οι φίλοι και συνάδελφοι, επιλέγει να διατηρήσει και να προστατεύσει τις αξίες που μπορεί και να τηρήσει τη δέσμευση του να υπηρετήσει ως αξιωματικός του Αστρικού Στόλου - μια θέση που επέλεξε εις γνώσην και αποδεχόμενος τους σχετικούς κινδύνους.

Παρόλο που στην περίπτωση αυτή ο Spock ουσιαστικά πρέπει να επιλέξει το "μη χείρων βέλτιστον", κάνει την επιλογή που εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντα και, άρα, τη ζωή του.

Η μόνη αρχή που είναι συναφής με τη λογική, και άρα την ανθρωπιά, είναι πως αν θέλουμε να "ζήσουμε πολύ και να ευημερήσουμε" (όπως λένε συχνά οι Βολκάνιοι), πρέπει να χρησιμοποιούμε τη λογική και να επιδιώκουμε τις αξίες που εξυπηρετούν τη ζωή μας. Ευτυχώς, αντίθετα με την σπάνια επίδειξη έλλειψης λογικής του Spock, αυτό ακριβώς πράττει και ο ίδιος. Και αυτός είναι ο λόγος που τον αγαπούν τόσοι πολλοί άνθρωποι. Είναι λογικό." 

Ώσπου να ανακαλύψουμεν κάποιον κ. Σποκ, stay cool and keep rocking!